بررسي تطبيقي جايگاه و اهميت ازدواج و تشكيل خانواده در اسلام و يهود

ضميمه اندازه
2.pdf 394.07 کيلو بايت
سال چهارم، شماره سوم، پياپي 15، تابستان 1392، ص 17 ـ 36

سهيلا بوجاري / كارشناس ارشد علوم قرآن و حديث دانشگاه اصفهان soheilabojari541@gmail.com
اعظم پرچم / دانشيار گروه علوم قرآن و حديث دانشگاه اصفهان azamparcham@gmail.com
دريافت: 10/7/1392ـ پذيرش: 26/11/1392
چكيده
نهاد خانواده به‌عنوان يكي از اصلي‌ترين اركان جامعه بشري، به‌دليل نقشي كه در سعادت و شقاوت جامعه و كمال انساني دارد، همواره مورد توجه همة مكاتب الهي و غيرالهي قرار گرفته است. اديان ابراهيمي اسلام و يهود، براي نظام خانواده تقدس و مقام رفيعي قائل شده و با وجود اختلافاتي كه در حدود و شرايط تشكيل آن با يكديگر دارند، دستور‌هاي مشتركي پيرامون ازدواج و تشكيل خانواده ارائه نموده‌اند. اين پژوهش، درصدد است با رجوع به منابع اصلي دو دين اسلام و يهود- قرآن كريم و روايات معصومان(ع)، تورات و تفاسير معتبر آن، جايگاه و اهميت خانواده را استخراج نموده و مورد مقايسه قرار دهد.
ازدواج و تشكيل خانواده در اسلام و يهود اهميت ويژه‌اي داشته و هر دو دين بر تسريع در امر ازدواج تأكيد نموده، عزوبت را مورد نكوهش قرار داده و ارضاي نياز‌هاي جنسي را تنها از طريق عقد ازدواج و چارچوب خانواده قابل تأمين مي‌دانند.
كليدواژه‌ها: خانواده، قرآن، كتاب مقدس، ازدواج، زوجين.

مقدمه

خانواده كوچك ترين و در عين حال تأثير گذارترين واحد تربيتي در جوامع به شمار مي رود، به گونه اي كه مي تواند منشأ تحولات عظيم فردي، اجتماعي و رشد ارزش هاي انساني باشد، ازاين رو، از ديرباز همواره از ابعاد مختلف مورد مطالعه قرار گرفته است. با توجه به اينكه سعادت و شقاوت آدمي از كانون خانواده، به عنوان نخستين واحد اجتماع بشري نشئت مي گيرد، همة اديان آسماني به اين نهاد به عنوان كانوني براي حفظ كرامت انساني و تأمين سلامت جسماني، رواني و رشد معنوي او توجه خاصي مبذول داشته اند.
اديان ابراهيمي اسلام و يهود به خانواده، يكي از اصلي ترين نهاد هاي اجتماعي و نقش و كاركردي كه در سعادت و شقاوت افراد دارد، همواره توجه داشته اند به گونه اي كه در آثار مكتوب اين اديان، آيات و فرامين بسياري در خصوص اهميت خانواده و جايگاه آن يافت مي شود. بي ترديد رويكرد كتب مقدس اين اديان، به عنوان اصلي ترين منبع ديني آنها نقش تعيين كننده اي در باور ها و تفكرات پيروانشان خواهد داشت.
اسلام خانواده را گروهي متشكل از افراد داراي شخصيت مدني، حقوقي و معنوي معرفي مي كند كه هسته اوليه آن را ازدواج مشروع زن و مرد تشكيل مي دهد و نكاح عقدي است كه براساس آن، رابطه زوجيت بين زن و مرد برقرار شده و در پس آن، طرفين داراي وظايف و حقوق جديد مي شوند. ارتباط خويشاوندي در سايه نكاح پديد مي آيد و اعضاي آن داراي روابط قانوني، اخلاقي و عاطفي مي گردند (قائمي،1363، ص19).

براساس آموزه هاي آيين يهود، تشكيل خانواده و ازدواج فريضة ديني مهمي محسوب مي شود و ازجمله وظايفي است كه بر عهده مرد يهودي گذاشته شده است. مردي كه براي تشكيل خانواده تلاشي نمي كند، مانند كسي دانسته شده است كه خوني ريخته باشد، يا صورت خدا را كه همة انسان ها به شكل آن آفريده مي شوند، بي ارج بداند و يا باعث شود كه حضور خدا از اسرائيل رخت بربندد (آنترمن، 1385، ص225).
اين پژوهش، بر آن است تا با بهره گيري از منابع ديني اسلام و يهود، ديدگاه اين اديان را در موضوع جايگاه و اهميت ازدواج و تشكيل خانواده بررسي نموده و وجوه اشتراك و افتراق آنان را در اين زمينه استخراج نمايد.
مفهوم شناسي ازدواج

در تمامي اديان و مذاهب، ازدواج امري پذيرفته شده است و هريك نوعي از ازدواج را دارا هستند. همان گونه كه پيامبر صل الله عليه و آله در اين زمينه فرموده اند: براي هر قومي نكاحي است (حرعاملي، 1367، ج12، ص222)، اما با توجه به اختلافات فرهنگي، هر قوم و جامعه اي آداب و سنن ويژه اي در اين امر دارد. ازدواج در لغت به معناي جفت شدن و جفت گرفتن و در اصطلاح علوم، به معناي تنظيم دو به دوي اشيا است (دهخدا، 1337، واژة ازدواج). واژة ديگري كه بر ازدواج دلالت مي كند، واژة نكاح است كه در لغت به معناي تقابل است. نكاح رابطه اي است حقوقي– عاطفي كه به وسيله عقد بين زن و مرد حاصل مي گردد و به آنها حق مي دهد با يكديگر زندگي و رابطه داشته باشند كه مظهر بارز آن حق تمتع جنسي است.
در تعريف اصطلاحي ازدواج آمده است: قراري است مبتني بر قانون، شرع، عرف، گفتار يا آئين خاص بين يك زن با يك مرد، براي ايجاد رابطة جنسي و معمولاً اساس خانوادة فرزندزايي را تشكيل مي دهد (شايان مهر، 1377، ص59). در تعريف ديگري آمده است: ازدواج سبب دوام و پايداري نسل است و بقاي بشر به آن وصل است. اين قانون نظام آفرينش است و بر كل هستي حاكم مي باشد (عليگودرزي و ملك محمودي، بي تا، ص22).
بايد توجه داشت علاوه بركاركرد توليدمثل و فرزندزايي، در ازدواج هدف والاتري نهفته است و آن تكامل نقائص وجودي هريك از زوجين است. ازاين رو، تعريف ازدواج چنين مي شود: ازدواج قراردادي رسمي براي پذيرش يك تعهد متقابل، براي زندگي خانوادگي است كه آدمي در ساية آن در خط سير معين و شناخته شده اي قرار گرفته و با آن كامل مي شود. نكاح را با توجه به كتب اديان الهي، مي توان از زمان خلقت انسان مشاهده كرد. خداوند از زماني كه انسان را خلق كرد، آنها را جفت آفريد و از تزويج آ نها نسل انسان باقي ماند. با اين حال، بشر در طول تاريخ در مواجه با پديدة ازدواج يا راه افراط را پيموده و يا به تفريط كشيده شده است. گروهي بدون توجه به كاركردهاي مثبت ازدواج، به سركوب آن پرداخته و معتقدند: روابط جنسي در هر صورتي منافي كمال انساني است. بودائيان، راهبان و پدران كليسا و… از اين دسته اند. گروهي ديگر عقده هاي روحي بشر را ناشي از سركوب تمايلات جنسي دانسته و تنها راه سلامت رواني را بازگذاشتن راه ارضاي بي قيد و شرط غريزه جنسي دانسته اند. درحالي كه تشكيل خانواده به عنوان راه ميانه اي هم به نياز فطري و غريزة جنسي جواب مثبت مي دهد و هم با هدايت آن در بستري قانوني و ضابطه مند، آن را مهار كرده و از اين طريق از طغيان آن، كه مانع اصلي شكوفايي استعدادهاي فطري انسان است، جلوگيري مي كند (فرويد، 1939م، ص73). در اين باره آمده است:
ازدواج كه نهادي به قدرت بشريت است نمونة خوبي از تعارض بين انديشه ها و ما بين انديشه ها است. مذهب ناب، تجرد را از بيرون خود طلب مي كند و ماترياليسم اصالتاً آزادي جنسي كامل را اجازه مي دهد. هر دو آموزش فوق وقتي با مسائل اجرائي مواجه مي شوند، به سوي نهاد خانواده كه راه حل ميانه اي است روي مي آورند (بگويچ، 1374، ص299).

ازدواج و تشكيل خانواده

1-1-1.الف. در اسلام

در اسلام نكاح قراردادي اجتماعي است كه مجموعه اي از حقوق و تكاليف متقابل را بين زوجين ايجاد مي كند و مؤيد به تأييد الهي است. چنان كه قرآن كريم مي فرمايد: وَ هُوَ الَّذِى خَلَقَ مِنَ الْمَاءِ بَشَرًا فَجَعَلَهُ نَسَبًا وَ صِهْرًا وَ كاَنَ رَبُّكَ قَدِيرًا (فرقان: 54)؛ و اوست كسى كه از آب، بشرى آفريد و او را [داراى خويشاوندىِ‏] نَسَبى و دامادى قرار داد، و پروردگار تو همواره تواناست. اهميت ازدواج در اسلام تا جايي است كه از آن به عنوان ميثاق غليظ تعبير كرده است: وَ كَيْفَ تَأْخُذُونَهُ وَ قَدْ أَفْضىَ‏ بَعْضُكُمْ إِلىَ‏ بَعْضٍ وَ أَخَذْنَ مِنكُم مِّيثَاقًا غَلِيظًا (نساء: 21)؛ و چگونه آن [مهر] را مى‏ستانيد با آنكه از يكديگر كام گرفته‏ايد، و آنان از شما پيمانى استوار گرفته‏اند؟
علاوه بر اين در آيات متعددي از قرآن كريم به صراحت بر ضرورت تشكيل خانواده تأكيد نموده و صميمانه ترين ارتباط هاي بشري را ارتباط زن و مرد دانسته و مي فرمايد: وَ مِنْ ءَايَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَكمُ مِّنْ أَنفُسِكُمْ أَزْوَاجًا لِّتَسْكُنُواْ إِلَيْهَا وَ جَعَلَ بَيْنَكُم مَّوَدَّةً وَ رَحْمَةً إِنَّ فىِ ذَالِكَ لاَيَاتٍ لِّقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ (روم: 21)؛ و از نشانه‏هاى او اينكه از [نوع‏] خودتان همسرانى براى شما آفريد تا بدان ها آرام گيريد، و ميانتان دوستى و رحمت نهاد. آرى، در اين [نعمت‏] براى مردمى كه مى‏انديشند قطعاً نشانه‏هايى است.
بنابراين، با توجه به آموزه هاي ديني، گرايش به اختيار نمودن همسر در انسان، امري فطري و طبيعي است كه از آغاز خلقت انسان با آفرينش آدم و حوا شكل گرفت و اين سنت حسنه، در ميان فرزندان آدم عليه السلام جاري شده و ائمه اطهار عليهم السلام نيز پيوسته اهميت آن را گوشزد نموده اند.
در شريعت الهي، تشكيل خانواده بدون خواستگاري رسميت و مقبوليت نيافته و ندارد. همان گونه كه در ازدواج آدم و حوا نيز به اين مسئله توجه شده است. امام صادق عليه السلام نقل مي كنند: در ازدواج حضرت آدم و حوا، خداوند به آدم فرمود: او را از من خواستگاري كن؛ زيرا او كنيز من است و آدم عرض كرد: پروردگارا من او را از تو خواستگاري مي كنم (صدوق، 1405، ج3، ص239).
در اصطلاح فقهي از خواستگاري به خِطبه تعبير مي شود و به معناي درخواست مرد از زن براي ازدواج است. در اسلام، عمل خواستگاري پيش از مراسم عقد و اجراي صيغه نكاح صورت مي گيرد كه با تعامل زوجين صورت مي گيرد. حق ازدواج در اسلام با خواست و تراضي طرفين و آزادي كامل زن و مرد صورت مي گيرد كه به دنبال آن حقوق و وظايفي براي طرفين و فرزنداني كه از آنها پديد مي آيند ايجاد مي شود. چنان كه پيامبر اكرم صل الله عليه و آله هنگام خواستگاري اميرالمؤمنين علي عليه السلام از حضرت فاطمهƒ نظر آن حضرت را در انتخاب همسر جويا شده و به اميرالمؤمنين عليه السلام فرمودند: تا كنون چند نفر به خواستگاري زهراƒ آمده اند و من شخصاً با وي در ميان گذاشته ام و او چهره اش را به علامت نارضايتي برمي گرداند. اكنون او با سكوتش رضايت خود را نشان داد (مطهري، 1359، ص67).
اين امر بيانگر آزادي زن و احترام گذاشتن به رأي وي در انتخاب همسر در اسلام است. از نظر اسلام، سن مناسب ازدواج زماني است كه پسر و دختر احساس كنند، ازدواج برايشان ضروري است وگرنه به گناه مي افتند. طبق شريعت اسلام، لازم است حداقل دو شاهد در زمان عقد نكاح حضور داشته باشند؛ شوهر هديه اي مرسوم به مهر، به نشانه مودت و براي تكميل عقد ازدواج به عروس بدهد. اين هديه در انحصار زن و حق او بوده و طبق آيه قرآن به مثابه عطيه اي از جانب خداوند است كه شوهر به زن مي دهد: وَ ءَاتُواْ النِّسَاءَ صَدُقَاتهِنَّ نحْلَةً فَإِن طِبْنَ لَكُمْ عَن شىءٍ مِّنْهُ نَفْسًا فَكلُوهُ هَنِيًا مَّرِيًا (نساء: 4)؛ و مَهرِ زنان را به عنوان هديه‏اى از روى طيب خاطر به ايشان بدهيد و اگر به ميل خودشان چيزى از آن را به شما واگذاشتند، آن را حلال و گوارا بخوريد.
ازآنجاكه نكاح قراردادي اجتماعي است، هريك از زوجين حقوق شخصي خود را حفظ مي كنند، زن با حفظ حقوق خود به عنوان يك شخص مستقل و نه ملحقه شوهر خود تلقي مي گردد. بنابراين، مثلاً زن حتي پس از ازدواج از حق كامل مالكيت و فروش اموال و استفاده از درآمد خود برخوردار است. زن پس از ازدواج، نام خانوادگي خود را حفظ كرده و نام خانوادگي شوهر را اختيار نمي كند (مطهري، 1359، ص418).
در اسلام ازدواج ميان دو فردي واقع مي شود كه تلقي يكساني از زندگي و اخلاق داشته و به عنوان خليفه خدا در اين تلاش مشترك براي تحقق سرنوشت خود مشاركت جويند. بنابراين، در اسلام معمولاً مسلمان مجاز به ازدواج با غير مسلمان نيست. تنها در موارد خاصي و به صورت استثنا مرد مسلمان مي تواند با زن يهودي يا مسيحي ازدواج كند، بر اين اساس كه مسيحيان و يهوديان به كُتُب مُنزَل معتقدند و بنابراين، تا حدودي تلقي مشتركي از زندگي دارند. درحالي كه زن مسلمان مجاز به ازدواج با مرد مسيحي يا يهودي نيست، مگر اينكه مرد اسلام را بپذيرد؛ زيرا در اينجا دغدغه شارع آن است كه ممكن است زن از حقوق و امتيازاتي كه اسلام براي زنان قائل است، برخوردار نگردد.
1-1-2.ب. يهود

تورات حاوي رهنمودهاي اندكي در مورد آداب و رسوم ازدواج است و موضوعاتي نظير همسريابي، نحوه برگزاري مراسم ازدواج و روابط زناشويي در تلمود توضيح داده شده است. از منظر تورات، ازدواج عملي است كه با آن، زن و مرد براي يكديگر تقديس مي شوند تا مقدس ترين اهداف زندگي را به كمك يكديگر دنبال نمايند.
در تعريف ازدواج در قاموس كتاب مقدس آمده است: ازدواج اتحاد مردي است با زن خود، از براي خوبي و سعادت طرفين و بقاء و افزايش نوع و جز به علت زنا افتراقي در ميان اين دو پديد نشود (مسترهاكس، 1377، ص605). در آيين يهود، ازدواج و تشكيل خانواده از احكام مسلم ديني آنان محسوب مي شود: زن گرفتن و تشكيل خانواده يكي از احكام دين و اولين فريضه از 613 فرامين شريعتي يهوديان بود (ويل دورانت، 1343، ج12، ص26). رضايت طرفين و استقلال رأي در امر ازدواج، از مسائل مورد توجه دين يهود است: هيچ وصلتي بدون رضايت دو طرف كاملاً قانوني محسوب نمي شد. هنگامي كه دختر به سن بلوغ مي رسيد در صورت تمايل مي توانست عقد ازدواج را لغو كند (همان، ص63ـ64). در يهود سن ازدواج دختر دوازده و نيم سالگي و پسر سيزده سالگي است. در نسل هاي پيشين، سن كمتر ترجيح داشته است، اما سن معمول براي ازدواج هجده و حداكثر بيست سال بوده است كه نبايد از اين فراتر رود (كهن، 1382، ص183). در يهود اعتقاد عمومي بر اين است كه نه تنها عقد ازدواج زن و مرد در آسمان ها بسته مي شود، بلكه پيش از تولد طفل مشخص مي شود، چه كسي همسر وي خواهد بود: چه روز پيش از بسته شدن نطفه طفل، يك بِت قول (منادي آسماني) اعلام مي دارد؛ اين پسر با فلان دختر ازدواج خواهد كرد يا دختر همسر فلان پسر خواهد شد (همان، ص181).
آيين ازدواج در يهود دو مرحله است كه ابتدا از هم مجزا بوده و با گذشت زمان به يك مرحله مبدَل شده است؛ مرحله نخست، اِروسين يا قيدوشن (Ghiddushin) نام دارد كه عبارت است از: پيمان زن و مرد با يكديگر در آغاز ازدواج. مرحله دوم، چوپا(Chupah) يا قُبَه (Canopy) است كه درواقع نماد ورود عروس به خانه داماد است. اجراي سنتي مراسم ازدواج در زير يك سايبان (چوپا)، تأكيدي است بر اين امر كه ازدواج بيشتر ايجاد يك خانه و كاشانه است تا برقراري يك رابطه.
پيش از مراسم ازدواج، سندي تحت عنوان كتوبه(Ketubbah) حاوي وظايف مرد در امر ازدواج و نفقه اي كه مرد در صورت طلاق بايد به زن بپردازد، تنظيم مي شود. ازدواج زن و مرد يهودي بدون تنظيم اين سند غيرمجاز است و در صورت گم شدن، بايد سند جديدي تنظيم گردد (آنترمن، 1385، ص229). به اين ترتيب، زن تعهد مي كند براي هميشه به شوهر خود تعلق داشته باشد و قوانين طهارت خانواده و ساير موازين شرع را رعايت كند. شوهر هم تعهد مي كند تا نسبت به همسر خود وفادار بوده، افزون بر داشتن رفتاري مناسب، در برآورده ساختن نيازهاي وي از نظر پوشاك، غذا، روابط زناشويي، درمان و… كوتاهي نكند.
معيار هاي انتخاب همسر در اسلام و يهود

1-1-3.الف. اسلام

در شريعت اسلام معيار هاي مهم و اساسي كه هر كدام در شكل گيري و پايه ريزي يك زندگي موفق نقشي اساسي خواهد داشت، براي انتخاب صحيح همسر، به صورت جدّي و با نگرشي عميق و به دور از جاذبه هاي سطحي مورد توجه قرار گرفته است. اين معيار ها عبارتند از:
1-1-3-1.1. ايمان

ايمان و تقيد به ضوابط شريعت، از مهم ترين ملاك هاي مورد سفارش اسلام در موضوع انتخاب همسر است. پايبندي به ارزش هاي اسلامي، يكي از عوامل مهم خوشبختي در زندگي زناشويي است؛ زيرا ايمان به عنوان يك عامل دروني، افراد را از ارتكاب به اعمال خلافِ انساني باز مي دارد. افزون بر اين، زن و مرد با ايمان از هر جهت براي تربيت فرزندان صالح، شايسته‏ترند. قرآن كريم در اهميت اين مسئله مي فرمايد: وَ لَا تَنكِحُواْ الْمُشْرِكَاتِ حَتىَ‏ يُؤْمِنَّ وَ لَأَمَةٌ مُّؤْمِنَةٌ خَيرٌ مِّن مُّشْرِكَةٍ وَ لَوْ أَعْجَبَتْكُمْ وَ لَا تُنكِحُواْ الْمُشْرِكِينَ حَتىَ‏ يُؤْمِنُواْ وَ لَعَبْدٌ مُّؤْمِنٌ خَيرٌ مِّن مُّشْرِكٍ وَ لَوْ أَعْجَبَكُمْ أُوْلَئكَ يَدْعُونَ إِلىَ النَّارِ وَ اللَّهُ يَدْعُواْ إِلىَ الْجَنَّةِ وَ الْمَغْفِرَةِ بِإِذْنِهِ وَ يُبَينُ ءَايَاتِهِ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَتَذَكَّرُون (بقره: 221)؛ و با زنانِ مشرك ازدواج مكنيد، تا ايمان بياورند. قطعاً كنيزِ باايمان بهتر از زنِ مشرك است، هرچند [زيبايى‏] او شما را به شگفت آوَرَد. و به مردانِ مشرك زن مدهيد تا ايمان بياورند. قطعاً برده باايمان بهتر از مردِ آزاد مشرك است، هرچند شما را به شگفت آوَرَد. آنان [شما را] به سوى آتش فرا مى‏خوانند، و خدا به فرمان خود، [شما را] به سوى بهشت و آمرزش مى‏خواند، و آيات خود را براى مردم روشن مى‏گرداند، باشد كه متذكر شوند.
امام صادق عليه السلام نيز در اين باره مي فرمايند: هر گاه كسي زني را براي حسن جمال يا از براي مال بخواهد، از هر دو محروم بماند و اگر براي دين داري و صلاح او را بخواهد، حق تعالي مال و جمال را روزي او مي كند (حرعاملي، 1367، ج14، ص30).
در فرهنگ اسلامي، انتخاب همسر صرفاً با انگيزه هاي اقتصادي و اجتماعي امري مذموم شمرده شده و بي شك چنين ازدواجي خطرآفرين مي باشد؛ زيرا تضميني براي دوام آن وجود نخواهد داشت.
1-1-3-2.2. كفويت

يكي از مهم‏ترين عوامل ازدواج موفق، هم‏شأن بودن زن و مرد است. اسلام بر اين امر تأكيد نموده و با واژه كفو از آن ياد كرده است. كفويت در ابعاد گوناگون اعتقادي، اجتماعي، اقتصادي و… مطرح است كه اسلام بيشتر بر مسئله ايمان و اعتقاد تأكيد دارد. خداوند در قرآن كريم با تصريح بر موضوع كفويت مي فرمايد: الخَبِيثَاتُ لِلْخَبِيثِينَ وَ الْخَبِيثُونَ لِلْخَبِيثَاتِ وَ الطَّيِّبَاتُ لِلطَّيِّبِينَ وَ الطَّيِّبُونَ لِلطَّيِّبَاتِ أُوْلَئكَ مُبرَّءُونَ مِمَّا يَقُولُونَ لَهُم مَّغْفِرَةٌ وَ رِزْقٌ كَرِيمٌ (نور: 26)؛ زنان پليد براى مردان پليدند، و مردان پليد براى زنان پليد. و زنان پاك براى مردان پاكند، و مردان پاك براى زنان پاك. اينان از آنچه درباره ايشان مى‏گويند بركنارند، براى آنان آمرزش و روزىِ نيكو خواهد بود.
در سخنان معصومان عليهم السلام كفويت، شامل دو چيز دانسته شده است: يكي عفت ناشي از ايمان و اعتقاد و ديگري تأمين امكانات زندگي. چنان كه امام صادق عليه السلام مي فرمايند: الكفو أن يكون عَفيفَاً وَ عِندَه يسار (كليني، 1367، ج3، ص18، ابواب مقدمات نكاح، ح4)؛ كفو (هم رديف در ازدواج) كسي است كه عفيف باشد و مالي هم داشته باشد.
اسلام، همساني نژادي زوجين در ازدواج را ضروري نمي داند؛ زيرا اولاً، اسلام به نژاد به مثابه عاملي براي شناسايي افراد نگاه مي كند، نه امتياز و برتري اقوام بر يكديگر: يَأَيها النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاكمُ مِّن ذَكَرٍ وَ أُنثىَ‏ وَ جَعَلْنَاكم شُعُوبًا وَ قَبَائلَ لِتَعَارَفُواْ إِنَّ أَكْرَمَكمُ‏ عِندَاللَّهِ أَتْقَئكُمْ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ خَبِير (حجرات: 13)؛ اى مردم، ما شما را از مرد و زنى آفريديم، و شما را ملت ملت و قبيله قبيله گردانيديم تا با يكديگر شناسايى متقابل حاصل كنيد. در حقيقت ارجمندترين شما نزد خدا پرهيزگارترين شماست. بى‏ترديد، خداوند داناى آگاه است. ثانياً، ازدواج اولياي الهي با افرادي از نژادهاي ديگر همچون ازدواج امام حسين عليه السلام با شهربانو دختر يزدگرد (طبرسي، 1403ق، ج 3، ص 3788)، دليل روايي چنين پيوندهايي است .
علاوه بر اين، در اسلام همساني طبقه اجتماعي زوجين از معيار هاي اصلي ازدواج به شمار نمي رود؛ زيرا از يك سو، خداوند در قرآن تقوا را ملاك كرامت افراد در نزد خود مي داند (حجرات: 13)، از سوي ديگر، ازدواج هاي اولياي دين با وجود رفعت علمي و معنوي با كنيزاني كه از نازل ترين موقعيت اجتماعي برخوردار بودند (طبرسي، 1403ق، ج3، ص388). اينها بيانگر اين است كه از منظر اسلام همساني طبقه اجتماعي، عامل بسيار موثري در موقعيت ازدواج به شمار نمي رود.
1-1-3-3.3. شرافت و اصالت خانوادگي

خانواده، نخستين محيط اجتماعي است كه كودك را تحت سرپرستي و حضانت قرار مي‏دهد. ازاين‏رو، بيش از ساير محيط ها، در رشد و تكامل وي تأثير دارد و پيش از آنكه از اوضاع اجتماعي خارج متأثر گردد، تحت تأثير خانواده قرار مي‏گيرد. ازاين رو، اصالت و شرافت خانوادگي زن و مرد، از اساسي‏ترين ملاك هاي ازدواج، به ويژه در جوامع اسلامي است.
با توجه به اينكه خصوصيات اخلاقي و زمينه‏هاي اعتقادي والدين در نسل آينده مؤثر بوده و خانواده شايسته و سالم، بستر بسيار مناسبي براي پرورش فرزندان صالح است، اسلام به انتخاب همسري عفيف و پاك، كه در خانواده‏اي پاك پرورش يافته توصيه مي كند. چنان كه پيامبراكرم صل الله عليه و آله مي‏فرمايد: تَزَوَّجوا في الحِجرِ الصّالح فَانَّ العرِقَ دَسّاسٌ (محمدي ري شهري، 1351، ص،197، ح7909)؛ با خانواده خوب و شايسته وصلت كنيد؛ زيرا خون اثر دارد.
همچنين در اهميت اين موضوع مي‏فرمايد: تَخَيَّروا لِنُطَفِكُم فإنَّ النّساءَ يَلِدْنَ أشباهَ إِخْوانِهِنَّ و أخْواتِهِنَّ؛ براي نطفه‏هاي خود گزينش كنيد؛ زيرا، زنان بچه‏هايي همانند برادران و خواهران خود به دنيا مي‏آورند (همان، ص103).
1-1-4.ب. يهود

با توجه به اهميت تشكيل خانواده در يهود، توصيه شده شخص در انتخاب همسر تأمل نموده و از عجله بپرهيزد. علاوه بر اين، گفته شده است: ازدواجي كه از روي بي احتياطي صورت بگيرد و مردي كه استطاعت ندارد مخارج زوجه خود را تأمين كند و وسايل آسايش او را فراهم آورد، اگر زن بگيرد چنين ازدواجي قبيح شمرده شده است (كهن، 1382، ص180).
1-1-4-1.1. ايمان

تقيد و پايبندي به اصول اعتقادي، يكي از مهم ترين معيار هاي انتخاب همسر در يهود به شمار مي رود. توجه به اينكه عالي ترين آرمان يك يهودي، خداترس بودن فرزندانش و متبحر شدن آنها در دانش تورات است، همچنين مخالفت شديد يهوديان سنتي با ازدواج يهودي با غير يهودي، با اين تفكر كه يك همسر غيريهودي، هرچند از هر لحاظ مناسب باشد نمي تواند به يك فرزند يهودي كمك كند تا نقش خود را كه زنده نگه داشتن ميراث يهوديت است ايفا كند، حاكي از اين است كه توجه به اصل ايمان از مهم ترين معيار هاي همسرگزيني در يهود مي باشد. علاوه بر اين، مذمت ازدواج با زني به خاطر ثروت وي، بيانگر اين مطلب است. كسي كه به خاطر ثروت يك زن با او ازدواج كند، داراي فرزنداني ناشايست و ناخلف خواهد شد (همان، ص180).
1-1-4-2.2. كفويت

يكي از اولين و مهم ترين شرايط ازدواج، همساني زن و مرد در برخي مسائل است. كفويت زن و مرد در ازدواج شامل حوزه هاي گوناگوني همچون مسائل اعتقادي، اجتماعي، سياسي، اقتصادي و… مي شود كه درجه برتري و اولويت هريك از آنها متفاوت بوده و برخي از اهميت بسزايي نسبت به ديگري برخوردار هستند. با وجود اينكه كفويت زن و مرد در ايمان از مهم ترين مظاهر كفويت در يهود به شمار مي رود، هم ساني نژادي نيز در ازدواج ضروري است.
در اهميت هم ساني نژادي كتاب مقدس آمده است: حضرت ابراهيم عليه السلام به ناظر خود كه رئيس نوكرانش بود گفت: دستت را زير ران من بگذار و به خداوند خداي آسمان و زمين قسم بخور كه نگذاري پسرم با يكي از دختران كنعاني ازدواج كند. به زادگاهم نزد خويشانم برو و در آنجا براي اسحاق همسري انتخاب كن (سفر پيدايش، 24: 2ـ3).
توجه به طبقه اجتماعي همسر نيز از توصيه هاي دين يهود هنگام ازدواج است: يك درجه پايين بيا و آن وقت زن بگير (مقام همسرت از مقام خودت پايين تر باشد.)؛ زيرا كه ازدواج با زني كه مقام اجتماعي بالاتري دارد، سبب خواهد شد كه زن و بستگانش با نظر تحقير به شوهر بنگرند (كهن، 1382، ص182).
1-1-4-3.3. شرافت و اصالت خانوادگي

توجه به اصالت خانوادگي و عفت و پاكي زوجين، از ديگر معيار هاي انتخاب همسر در دين يهود است كه كتاب مقدس بر اهميت آن تأكيد نموده است. در خواستگاري شكيم بن حمور از دينه دختر يعقوب عليه السلام توجه به اصالت خانوادگي در امر ازدواج به خوبي مشهود است. برادران دينه با ازدواج وي با حموربن شكيم مخالفت ورزيدند؛ زيرا شكيم، دينه را بي عصمت ساخته بود و شايستگي و اصالت خانوادگي را در او نمي ديدند. كتاب مقدس در اين باره نقل مي كند: برادران دينه به خاطر اينكه شكيم خواهرشان را رسوا كرده بود به نيرنگ به شكيم و پدرش گفتند: ما نمي توانيم خواهر خود را به يك ختنه نشده بدهيم اين مايه رسوايي ما خواهد شد (سفر پيدايش، 34: 13ـ14).
علاوه بر اين اسحاق عليه السلام هنگام انتخاب همسر در توصيف رفقه، كه وي را براي همسري انتخاب كرده بود، مي گويد: آن دختر بسيار نيكومنظر و باكره بود و مردي او را نشناخته بود (همان، 24: 16).
مطالب فوق بيانگر توجه به پاكدامني و اصالت خانوادگي به عنوان مهم ترين معيار هاي همسرگزيني در دين يهود است.
1-1-4-4.4. زيبايي و حسن جمال

يكي از معيار هاي اصلي انتخاب همسر در يهود نيكويي جمال است كه شواهد و قرائن آن در اسفار خمسه و صحيفه هاي كتب انبياء، موجود در كتاب مقدس يافت مي شود. در سفر پيدايش حضرت اسحاق عليه السلام درباره انتخاب رفقه دختر بتوئيل از زيبايي وي به عنوان شاخصه برجسته او ياد مي كند. آن دختر بسيار نيكومنظر و باكره بود و مردي او را نشناخته بود (همان، 34: 16).
چنان كه مشاهده مي شود، در اين سخن علاوه بر اشاره به حسن جمال بر باكره بودن و عدم شناخت رفقه توسط مردان تأكيد شده كه اين حاكي از توجه بزرگان ديني به ارزش هاي اخلاقي در انتخاب همسر است. همچنين درباره انتخاب همسر توسط يعقوب عليه السلام كتاب مقدس نقل مي كند: لابان را دو دختر بود كه نام بزرگتر ليه و اسم كوچكتر راحيل بود چشمان ليه ضعيف بود، اما راحيل خوب صورت و خوش منظر بود و يعقوب عاشق راحيل بود و گفت: براي دختر كوچكت راحيل هفت سال تو را خدمت مي كنم (همان، 29: 16ـ177).
جايگاه و اهميت خانواده در اسلام و يهود

خانواده يكي از نظام هاي اوليه جوامع بشري است كه با وجود تحولات فراوان در اهداف و كاركردهاي خود ثابت مانده و مناسب ترين نظام براي تأمين نيازهاي مادي و رواني بشر است كه امنيت و آرامش رواني اعضا، برآورده كردن نيازهاي عاطفي افراد، پرورش نسل جديد و اجتماعي كردن فرزندان را فراهم مي نمايد. اسلام و يهود به حيات خانواده و بقاي آن توجه و همواره پيروان خود را بر تشكيل آن سفارش نموده اند كه به تببين اين مهم در اديان مذكور مي پردازيم.
1-1-5.الف. اسلام

نگرش اسلام به خانواده، برخلاف نگاه تك بعدي برخي از مكاتب و ديدگاه هاى غيراسلامى، بسيار عميق و همه جانبه است. نحله هاى غير دينى، خانواده را از زاويه خاصى مورد توجه قرار مى دهند، غافل از اينكه بايد به جوانب گوناگون خانواده، به عنوان يكى از بنيادى ترين نهادهاى اجتماعى كه در تمامى عرصه هاى زندگى بشر حضور دارد، توجه شود. از نظر اسلام، ازدواج عامل تكامل انسان است و در سايه چنين امري، هريك از زن و مرد به استقلال رسيده و به جايگاه واقعي خود دست مي يابند و زمينه براي پيدايش ارزش هايي چون دستيابي به وحدت، ارزش يافتن زندگي، ارزش يافتن عبادات و…، كه تاكنون مطرح نبوده است، فراهم مي شود.
جايگاه و اهميت خانواده در قرآن كريم

قرآن كريم از خانواده تحت عناوين مختلفي ياد مي كند كه عبارتند از:
1. آيه اي از از آيات خدا: خانواده (زن و شوهر) در قرآن به عنوان نشانه اي از نشانه هاي خداوند و مايه آرامش روحي شمرده شده است: وَ مِنْ ءَايَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَكمُ مِّنْ أَنفُسِكُمْ أَزْوَاجًا لِّتَسْكُنُواْ إِلَيْهَا وَ جَعَلَ بَيْنَكُم مَّوَدَّةً وَ رَحْمَةً إِنَّ فىِ ذَالِكَ لاَيَاتٍ لِّقَوْمٍ يَتَفَكَّرُون (روم: 21)؛ و از نشانه‏هاى او اينكه از [نوع‏] خودتان همسرانى براى شما آفريد تا بدانها آرام گيريد، و ميانتان دوستى و رحمت نهاد. آرى، در اين [نعمت‏] براى مردمى كه مى‏انديشند قطعاً نشانه‏هايى است.

2. پيوند محكم: براساس ديدگاه اسلامي، آفرينش زن و مرد از يك خميرمايه است و در بين آنها همبستگي و پيوندي وجود دارد كه در سايه ازدواج اين همبستگي به صورت ميثاقي غليظ (پيمان محكم) در مي آيد: وَ كَيْفَ تَأْخُذُونَهُ وَ قَدْ أَفْضىَ‏ بَعْضُكُمْ إِلىَ‏ بَعْضٍ وَ أَخَذْنَ مِنكُم مِّيثَاقًا غَلِيظًا (نساء: 21)؛ و چگونه آن [مهر] را مى‏ستانيد با آنكه از يكديگر كام گرفته‏ايد، و آنان از شما پيمانى استوار گرفته‏اند؟

4. نجات از فقر و برخورداري از فضل خداوند: برخي افراد از ترس فقر، تن به ازدواج نمي دهند و گمان مي كنند فقر و ناداري موجب ناكامي آنها در زندگي مي شود. درحالي كه خداوند در قرآن مي فرمايد: ازدواج كنيد و اگر فقير باشيد، خداوند شما را از فضل خود بي نياز مي سازد: وَ أَنْكِحُوا الْأَيامى‏ مِنْكُمْ وَ الصَّالِحينَ مِنْ عِبادِكُمْ وَ إِمائِكُمْ إِنْ يَكُونُوا فُقَراءَ يُغْنِهِمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ وَ اللَّهُ واسِعٌ عَليمٌ (نور: 32)؛ بى‏همسران خود، و غلامان و كنيزان درست كارتان را همسر دهيد. اگر تنگ دستند، خداوند آنان را از فضل خويش بى‏نياز خواهد كرد، و خدا گشايشگر داناست (نور:32).

5. لباس يكديگر: در سورة بقره از زن و مرد به عنوان لباس يكديگر ياد شده است: أُحِلَّ لَكُمْ لَيْلَةَ الصِّيَامِ الرَّفَثُ إِلىَ‏ نِسَائكُمْ هُنَّ لِبَاسٌ لَّكُمْ وَ أَنتُمْ لِبَاسٌ لَّهُنَّ… (بقره: 187)؛ در شب هاى روزه، همخوابگى با زنانتان بر شما حلال گرديده است. آنان براى شما لباسى هستند و شما براى آنان لباسى هستيد.

علّامه طباطبائي، اين آيه را استعاره اي لطيف دانسته، مي فرمايد:
ظاهر كلمه لباس همان معناى معروفش مى‏باشد، يعنى جامه‏اى كه بدن آدمى را مى‏پوشاند و اين دو جمله از قبيل استعاره است، براى اينكه هريك از زن و شوهر طرف ديگر خود را از رفتن به دنبال فسق و فجور و اشاعه دادن آن در بين افراد جلوگيرى مى‏كند، پس در حقيقت مرد لباس و ساتر زن است، و زن ساتر مرد است (طباطبائي، 1417ق، ج‏2، ص65).
6. عامل تكثير نسل: يكي از مهم ترين كاركرد هاي خانواده، ايجاد و گسترش نسل است. قرآن كريم در اين باره فرموده است: فَاطِرُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ جَعَلَ لَكمُ مِّنْ أَنفُسِكُمْ أَزْوَاجًا وَ مِنَ الْأَنْعَامِ أَزْوَاجًا يَذْرَؤُكُمْ فِيهِ لَيْسَ كَمِثْلِهِ شىَ‏ءٌ وَ هُوَ السَّمِيعُ الْبَصِير (شوري: 11)؛ پديدآورنده آسمان ها و زمين است. از خودتان براى شما جفت هايى قرار داد، و از دام ها [نيز] نر و ماده [قرار داد]. بدين وسيله شما را بسيار مى‏گرداند. چيزى مانند او نيست و اوست شنواى بينا.

7. دژي در مقابل زندگي سراسر فسق و فجور: … فَانكِحُوهُنَّ بِإِذْنِ أَهْلِهِنَّ وَ ءَاتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ محْصَنَاتٍ غَيرْ مُسَافِحَاتٍ وَ لَا مُتَّخِذَاتِ أَخْدَانٍ (نساء: 25)؛… پس آنان را با اجازه خانواده‏شان به همسرىِ [خود] درآوريد و مهرشان را به طور پسنديده به آنان بدهيد [به شرط آنكه‏] پاكدامن باشند نه زناكار، و دوست‏گيران پنهانى نباشند.

8 . سنت پيامبران الهي: خداوند متعال تشكيل خانواده را از سنت پيامبران آسماني دانسته و فرموده است: وَ لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلًا مِّن قَبْلِكَ وَ جَعَلْنَا لهَمْ أَزْوَاجًا وَ ذُرِّيَّةً (رعد: 38)؛ و قطعاً پيش از تو [نيز] رسولانى فرستاديم، و براى آنان زنان و فرزندانى قرار داديم. و هيچ پيامبرى را نرسد كه جز به اذن خدا معجزه‏اى بياورد. براى هر زمانى كتابى است.

جايگاه و اهميت خانواده در روايات

پيشوايان ديني ضمن بزرگداشت مقام خانواده و تأكيد بر تشكيل آن، در سخنان خود در اهميت اين بناي مقدس از تعابير گوناگوني استفاده كرده اند كه عبارتند از:
1. محبوب ترين بنا نزد خداوند: پيامبراكرم صل الله عليه و آله فرموده است: هيچ بنايى در اسلام نزد خداوند دوست داشتنى تر و عزيزتر از ازدواج نيست (نورى، 1408ق، ج2، ص531).

2. محبوب خداوند: پيامبر اكرم صل الله عليه و آله مي فرمايد: خداوند خانه اى را كه در آن عروسي است دوست مى دارد، و خانه اى را كه در آن طلاق صورت مي گيرد، دشمن مي دارد (كلينى، 1403، ج 6، ص 54).

3. بالاترين نعمت پس از اسلام: هيچ فايده اي پس از نعمت اسلام برتر و مفيدتر از اين براي مرد مسلمان نيست كه او همسري داشته باشد كه هر وقت به او نگاه كند مسرور و شاداب گردد و هنگامي كه به او دستور بدهد اطاعت نمايد، و هر وقتي كه از نزدش برود حافظ جان خود و مال همسرش باشد (حر عاملى،1367، ج 3، ص389).

4. كامل كننده دين: رسول خدا صل الله عليه و آله فرموده اند: هر كس ازدواج كند نيمي از دينش را باز يافته است نسبت به نيم ديگر تقواي الهي را رعايت كند (مجلسي، 1404ق، ج 103، ص 219).

5. گشاينده درهاي رحمت الهي: پيامبر اكرم صل الله عليه و آله فرمودند: درهاي رحمت الهي در چهار مورد گشوده مي شود، هنگام آمدن باران، آن گاه كه فرزند به صورت پدر و مادر خود نگاه كند، بازگشايي درب خانه خدا و هنگام ازدواج (همان، ج۱۰۰، ص۲۲۱).

6. عامل ارزش يافتن عبادات: نظام خانواده از چنان جايگاهي در اسلام برخوردار است كه حتي بر ارزش عبادت و بندگي تأثير مي گذارد. در اين زمينه وارد شده است: دو ركعت نماز كسي كه تشكيل خانواده داده برتر از عبادت فرد مجردي است كه شب و روز نماز بخواند. چنانكه امام صادق عليه السلام فرموده است: الرِكعتانِ يصَلّيهما رَجُلٌ مُتَزَوِّج افضل مِن رَجُلٍ اعزَب يقوم ليله وَ يصوم نهاره (كليني، 1367، ج 5، ص 329).

1-1-6.ب. يهود

براساس آموزه هاي يهودي، تشكيل خانواده و ازدواج يك فريضة ديني مهم محسوب مي شود، تا جايي كه در اهميت فريضه ازدواج در يهود گفته شده: انسان مجاز است يك سِفر تورات را بفروشد و با پول آن هزينة ازدواج خود را فراهم سازد، همان طوري كه انسان مجاز است براي تحصيل تورات (علم و دانش) نيز به فروش تورات مبادرت كند (كهن، 1382، ص 180).
در دين يهود بر تسريع در ازدواج بسيار تأكيد شده است؛ زيرا عقيده بر اين است كه ذات قدوس تا سن بيست سالگي انسان انتظار ازدواج او را مي كشد تا سن بيست سالگي انسان، ذات قدوس متبارك انتظار مي كشد كه او ازدواج كند. وقتي كه سن او از بيست گذشت و ازدواج نكرد، خداوند او را نفرين مي كند و مي گويد: استخوان هايش باد كند (همان).
همچنين ازدواج مردي كه استطاعت ندارد، مخارج همسر خود و وسيله آسايش او را تأمين كند، مذموم شمرده شده است.
اهميت ازدواج و تشكيل خانواده را در آيات زير از كتاب مقدس مي توان مشاهده نمود:
آيا در اينجا كسي هست كه به تازگي خانه اي ساخته، ولي هنوز از آن استفاده نكرده باشد اگر هست به خانه برگردد چون ممكن است در اين جنگ كشته شود و كس ديگري از آن استفاده كند (سفرتثنيه، 20 :5) آيا كسي هست به تازگي تاكستاني غرس كرده ولي هنوز ميوه اي از آن نخورده باشد اگر هست به خانه بازگردد، چون ممكن است در اين جنگ كشته شود و كس ديگري از ميوه آن بخورد (همان، 20 :6). آيا كسي به تازگي دختري را نامزد كرده است، اگر هست به خانه خود باز گردد و با همسرش ازدواج كند؛ چون ممكن است در اين جنگ كشته شود و شخص ديگري زن او را به همسري بگيرد (همان، 20 :7).

شخص نخست بايد خانه اي براي خود بسازد، سپس تاكستاني غرس كند و آن گاه زن بگيرد (كهن، 1382، ص 180).

خانواده در يهوديت، كانون فعاليت هاي ديني به شمار مي رود. ازاين رو، نه تنها به عنوان بخش اساسي حيات اجتماعي، بلكه به عنوان محيط مقدماتي براي ظهور مناسك ديني مطرح است و تمام جشن ها بر محور آن شكل مي گيرد. به عنوان نمونه، عيد شبات بر محور وعده هاي غذايي خانواده است.

جايگاه خانواده در دين يهود، بسيار حائز اهميت است و تحت عناوين مختلف از آن ياد شده است كه عبارتند از:

1. از نخستين فرامين الهي به آدم ابوالبشر: در كتاب مقدس ازدواج نخستين فرماني است كه خداوند به آدم ابوالبشر داده است و زمينه ساز كمال انسان مي شود: او انسان را زن و مرد خلق كرد و ايشان را بركت داده فرمود: بارور و زياد شويد، زمين را پر سازيد بر آن تسلط يابيد بر ماهيان دريا و پرندگان آسمان و همه حيوانات فرمانروايي كنيد (سفر پيدايش،1: 28).

2. كامل كنندة انسان: در يهوديت، ازدواج به معناي كامل شدن و اوج رشد انساني است. بر پايه تعاليم يهود، زن و مرد بدون همسر انسان هايي كامل نيستند و با ازدواج و پيوند زناشويي، از شكل ناقص به وجودي كامل تبديل مي شوند: او انسان را مرد و زن فرموده، آنها را بركت داد و از همان آغاز خلقت نامشان را آدم نهاد (سفر پيدايش، 5 :2).

3. همسر انسان خانه انسان: خانه انسان زوجه اوست و ربي يوسه گفته است: هرگز زوجه ام را زنم نناميده ام، بلكه همواره او را خانه ام خوانده ام (كهن، 1382، ص 180).

4. اتحاد و يكي شدن زن و مرد: در يهوديت اعتقاد بر اين است كه زن و مرد با ازدواج پدر و مادر خود را ترك مي كنند و با پيوند با همسر خود اتحاد يافته گويا يك وجود مستقل مي شوند: بنابراين مرد، پدر و مادر را ترك كرده و به همسرش مي پيوندد تا يك وجود باشند (پيدايش، 2: 24).

اهداف ازدوا ج از ديدگاه اسلام و يهود

1-1-7.الف. اسلام

در اسلام افزون بر اينكه ازدواج به خودي خود مي تواند هدف قرار بگيرد ‍‍ و به تعبيري مطلوبيت ذاتي دارد، امري است كه براي رسيدن به اهدافي خاص مورد توجه قرار گرفته است. برخي از آنها عبارتند از:

1. تشكيل خانواده: يكي از اساسي ترين اهداف ازدواج، تشكيل خانواده است. اين هدف، بيانگر اين است كه تمام علل و انگيزه هاي ازدواج مانند پاسخ به نيازهاي روحي رواني، حفظ نوع بشر و توليد نسل سالم و پاك و… بايد در چارچوبي تعريف شده و در قالب كانوني به نام خانواده تأمين شود. خانواده كانون محبت، عاطفه است كه با ازدواج پي ريزي مي شود. ازدواجي كه به تشكيل اين كانون مهر و محبت منتهي نشود، شايد از ديدگاه عرفي و حقوقي يك ازدواج صحيح باشد. اما ازدواجي مطلوب و مورد پسند نيست، هرچند منجر به توليدمثل و برآوردن برخي نيازها شود. بي شك بدون تحقق اين هدف، تحقق اهداف ديگر ممكن نيست و يا به صورت ناقص فراهم مي شود. براي مثال، تأمين مودت و محبت تنها از طريق پيمان ازدواج به دست مي آيد.

2. محبت و مودّت نسبت به همسر و فرزندان: اسلام تنها به نيازهاي جسمي انسان ها توجه ندارد، بلكه به نيازهاي روحي، رواني و معنوي آنها نيز توجه دارد. يكي از اين نيازها، نياز به محبت و مهرباني است. اسلام تأمين اين نياز را موكول به ازدواج و تشكيل خانواده مي كند. تأمين محبت و مهرباني همسران و فرزندان نسبت به يكديگر تنها در فضاي خانواده فراهم مي شود. مودت و محبت نيز از جملة اهداف ازدواج هستند كه در قالب روابط خانوادگي قرار مي گيرند. وَ مِنْ ءَايَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَكمُ مِّنْ أَنفُسِكُمْ أَزْوَاجًا لِّتَسْكُنُواْ إِلَيْهَا وَ جَعَلَ بَيْنَكُم مَّوَدَّةً وَ رَحْمَةً إِنَّ فىِ ذَالِكَ لاَيَاتٍ لِّقَوْمٍ يَتَفَكَّرُون (روم: 21)؛ و از نشانه‏هاى او اينكه از [نوع‏] خودتان همسرانى براى شما آفريد تا بدانها آرام گيريد، و ميانتان دوستى و رحمت نهاد. آرى، در اين [نعمت‏] براى مردمى كه مى‏انديشند قطعاً نشانه‏هايى است (روم:21).

3. آرامش رواني: آدمي در مراحل مختلف حيات خود، به مرحله اي مي رسد كه افزون بر نيازهاي جسمي و جنسي، خود را نيازمند ارتباط با جنس مخالف مي بيند. اين نياز به گونه اي است كه حتي با ارضاي نياز جنسي هم برطرف نمي شود و آدمي باز هم احساس كمبود ارتباطي با جنس مخالف را دارد. اين نياز، در برخي مواقع، آن قدر شديد مي شود كه تمركز و آرام و قرار را از دل انسان سلب مي نمايد. تنها عاملي كه مي تواند به اين بي قراري، آرامش بخشد ازدواج است. اسلام ازجمله اهداف ازدواج را پاسخ به اين نياز دروني معرفي مي كند و تأمين آن را از جملة آيات و نشانه هاي خداوند مي شمارد: وَ مِنْ ءَايَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَكمُ مِّنْ أَنفُسِكُمْ أَزْوَاجًا لِّتَسْكُنُواْ إِلَيْهَا… (روم: 21)؛ و از نشانه‏هاى او اينكه از [نوع‏] خودتان همسرانى براى شما آفريد تا بدانها آرام گيريد.

4. پاسخ به نداي فطرت: تعاليم اسلامي مطابق با طبيعت بشري است. همه نيازهاي جسمي و رواني انسان ها را مورد توجه قرار داده است. يكي از اين نيازها، نياز جنسي است كه خداوند براي رسيدن به آرامش و بقاي نسل بشر در وجود آدمي قرار داده است. در بسياري از آيات قرآن كريم نكاتي درباره روابط جنسي زن و شوهر بيان شده است. معصومان عليهم السلام در مواردي با معادل سازي پاداش روابط جنسي با تكاليف ديني چون جهاد و… درصدد ايجاد نگرش مثبت ديني نسبت به اين رفتار زن و شوهر بودند.
اسلام با مقرر كردن ازدواج براي انسان ها، نه تنها به ازدواج به عنوان عملي پست نگاه نمي كند، بلكه آن را عملي مقدس و شايستة ثواب تلقي مي كند و ازدواج را مسير صحيح پاسخ به نيازهاي جنسي معرفي و ترويج مي كند تا آدمي را از پرتگاه رفتارهاي جنسي بي ضابطه دور ساخته و بدان نظم و قانون بخشد و از رهگذر قانونمندسازي رفتارهاي جنسي، عفت و حيا را به جامعة بشري ارزاني نمايد.

5. پرورش نسل پاك: ازدواج تنها راهي است كه در پرتو عقدي شرعي، از آن نسلي پاك و سالم توليد شود، لذا اين هدف جزء اهداف اساسي ازدواج بيان مي شود. اسلام براي رسيدن به اين هدف، شرايط خاصي را براي ازدواج در نظر مي گيرد و حتي شرايط تغذيه، حالات روحي و… زوجين را از نظر دور نداشته است و به رعايت برخي امور و اجتناب از بـرخي عوامل مؤثـر ديگر توصيه مي نمايد (حرعاملي، 1367، ج 14، ص 50ـ68). براي نمونه اسلام از ازدواج با فرد شراب خوار و بداخلاق، كم خرد و احمق نهي مي كند (همان، ص 53ـ59). در بـرخي از متون اسلامي توصيه شده است كه اگر با اين افراد ازدواج كرديد، از آنها بچه دار نشويد (همان، ص 57). اين توصيه ها بيانگر اين است كه اين شرايط حداقل به منظور تولد نسل سالم و پاك موردنظر اسلام قرارگرفته است.

6. تكميل و تكامل شخصيت آدمي: ازدواج نوعي تكامل رواني و عاطفي است كه شخصيت انسان را كامل مي كند؛ زيرا هيچ انسانى به تنهايي كامل نيست، به همين دليل پيوسته در جهت جبران نقص و كمبود خويش تلاش مي كند. با قرار گرفتن فرد در كانون يك زندگي مشترك، در سايه انس و الفت و محبت و روابط نزديك و صميمانه، بيشتر احساس مسئوليت مي كند، استقلال مي يابد، زندگي خويش را هدف دار مي كند و از آثار كسب و كار و تلاش خود در خانواده نوبنياد خويش بهره مى گيرد (قائمي، 1363، ص110) .

در زندگي زناشويي، زن و مرد از تشويق ها، حمايت ها رهنمودهاي يكديگر بهره مند گشته و در برخورد با مسائل و مشكلات زندگي از تعاون و همكاري هاي همسر خويش استمداد مى جويند. اسلام تنها به بيان اهداف مثبت و مورد پذيرش ازدواج نمي پردازد، بلكه در كنار بيان اهداف عالي ازدواج، مسلمانان را از ازدواج هايي كه به منظور كسب مال و ثروت، فخرفروشي، خودنمايي، رسيدن به موقعيت و منزلت اجتماعي و دنيوي و صرفاً ارضاي غريزة جنسي انجام مي پذيرد، سخت نكوهش مي كند.

به طور كلي، اسلام تنها با نظر ايجابي به ازدواج نگاه نمي كند و تنها به بيان اهداف ايده آل ازدواج اكتفا نمي نمايد، بلكه از ازدواج به قصد رسيدن به اهداف ناپسند نيز ممانعت مي كند و به مسلمانان هشدار مي دهد اگر به منظور اهداف مطرود ازدواج كنيد، به آنها نمي رسيد و اگر هم چنين اهدافي تأمين شوند، سعادت آفرين نيستند و موجب گرفتاري خواهند بود.

ب. يهود

دين يهود ضمن توصيه هاي فراوان پيرامون ازدواج و تشكيل خانواده، اهداف والايي از ايجاد آن منظور داشته است كه عبارتند از:

1. تشكيل خانواده: يكي از اصلي ترين اهداف ازدواج در يهود تشكيل خانواده است كه از فرائض ديني يهوديان نيز به شمار مي رود و چون عالي ترين آرمان يك يهودي آن است كه فرزندانش خداترس و در دانش تورات متبحر باشند. ازاين رو، اعتقاد به اصل توارث موجب مي شود يك جوان يهودي شديداً تمايل داشته باشد با دختر شخصيتي دانشمند ازدواج كند (كهن، 1382، ص 182).

2. توليد مثل: يكي از اهداف ازدواج زن و مرد، توليدمثل است كه در متون مقدس هنجارين شده است. خانواده عقيم و بدون فرزند به كمال نمي رسد؛ زيرا زنان و مردان با فرزنددار شدن ارزش هاي اخلاقي خود را بسط مي دهند. پدر و مادر شدن با انعطاف بيشتر، بردباري اجتماعي، دلسوزي و نجابت و آينده نگري اقتصادي همراه است. ضمن آنكه اين اوصاف به سلامت جامعه نيز كمك مي رساند. تكثير نسل سالم، جوامع را نيز قدرتمند و پويا مي كند. ازاين رو، ادياني مانند دين يهود، مي كوشند تا اين هدف طبيعي، هدف ارزشي زن و مرد از ازدواج قرار گيرد و پاسخي به فرمان الهي مبني بر توليد و افزايش نسل باشد: بارور و زياد شويد، زمين را پر سازيد، بر آن تسلط يابيد و بر ماهيان دريا، پرندگان آسمان و همه حيوانات فرمانروايي كنيد (سفرپيدايش، 1: 28) و يا و اما شما فرزندان زياد توليد كنيد و زمين را پر سازيد (سفر پيدايش، 9: 7).

3. پرورش نسل پاك: قوانين الهي براي خوشبختي و سعادت انسان ها تدوين شده اند تا آنها را به مقامي عالي تر از پليدي ها و زشتي هاي حيواني برسانند و احساس كنند كه زندگي زيباست و ارزش زيستن دارد. در راه چنين هدفي، محيط خانواده بايد با پاكي قرين باشد، تا مرد و زن بتوانند وظيفه مهم خود؛ يعني، توليدمثل و تربيت فرزندان را در راه خداوند و در راه خدمت به همنوعان به خوبي به انجام برسانند، چون سعادت كودكان هر خانواده، به پاكي و نيكي افكار و اعمال پدر و مادر بستگي دارد. ازاين رو، يك از اهداف مهم ازدواج در دين يهود پرورش نسل پاك است (آنترمن، 1385، ص215).

4. ارضاي نيازهاي غريزي: انسان موجودي اجتماعي است و براساس غرايزي كه در وجود او نهاده شده، مايل به برقراري ارتباط با ديگر همنوعان خود و در مقياسي كوچكتر خواستار برقراري پيوندي بسيار نزديكتر با فردي به نام همسر و داشتن روابط زناشويي است. تورات نيز مانند بسياري ديگر از دستورهاي خود، اين خواسته را جهت بخشيده و سعي دارد تا با برنامه ريزي اصولي اين خواسته را از حالت غريزي و معمولي خارج كرده، به آن تقدس بخشد، تا به اين وسيله انسان هم بتواند خواسته ها و غرايز خود را ارضا كند و هم به سبب اجراي فرمان خداوند، سزاوار و در خور پاداش باشد (همان، ص220).

5. تكامل انسان: بر پايه تعاليم يهود، ازدواج به معناي كامل شدن و اوج رشد انساني است و زن و مرد بدون همسر انسان هايي كامل نيستند و با ازدواج از شكل ناقص به وجودي كامل تبديل مي شوند (اشتاين سالتز، 1383، ص213).

نتيجه گيري

1. ازدواج و تشكيل خانواده در اسلام و يهود از تقدس و جايگاه رفيعي برخوردار است. در سيره و بزرگان و كتب مقدس هر دو دين، رهنمودهاي فراواني پيرامون ازدواج و تشكيل خانواده وارد شده است.

2. اسلام و يهود با تأكيد بر تسريع در امر ازدواج، عزوبت را به شدت نكوهش كرده و ارضاي نيازهاي جنسي را تنها از طريق عقد ازدواج و چارچوب خانواده قابل تأمين مي دانند.

3. در اسلام ترس از فقر و ناداري، نه تنها مانعي براي ازدواج و تشكيل خانواده شمرده نشده، بلكه ازدواج عاملي براي برخورداري از فضايل الهي محسوب مي شود. درحالي كه، در دين يهود ازدواج مردي كه استطاعت تأمين رفاه خانواده خود را ندارد، به شدت مذموم شمرده شده است. بنابراين، مي توان گفت: در دين يهود در امر ازدواج ماديات از امور مورد توجه است.

4. برگزاري ازدواج در حضور شاهد، از ديگر مشتركات اسلام و يهود در امر ازدواج است كه اين مسئله حاكي از اهميتي است كه اين دو دين براي ازدواج قائل هستند كه بايد به صورت آشكارا و در حضور ديگران، نه پنهاني برگزار شود.

5. يكي از اساسي ترين مسائل خانواده كه اسلام و يهود بر آن اتفاق نظر دارند، همسرگزيني و معيار هاي انتخاب همسر است، با اين وجه تمايز كه اسلام به صورت جدي و با نگرشي عميق و به دور از جاذبه هاي سطحي به اين مسئله مي نگرد، درحالي كه در آيين يهود علي رغم تأكيدات فراوان به اين موضوع، گاهي با ديده تسامح نگريسته شده و محوريت انتخاب همسر به جنس مذكر داده شده و بيشتر بر جمال و نيكويي سيماي زنان به عنوان ملاك اصلي ازدواج تأكيد مي كند. درحالي كه اسلام مهم ترين معيار هاي انتخاب همسر را ايمان و دين داري، ارزش هاي اخلاقي دانسته و خصوصيات جسمي و اقتصادي و اجتماعي، در درجه دوم اولويت قرار داشته و يا اساساً معياري براي انتخاب همسر نمي داند.

منابع

كتاب مقدس، ترجمه تفسيري، شامل عهد عتيق و عهد جديد.

اشتاين سالتز، آدين، 1383، سيري در تلمود، ترجمة باقر طالبي دارابي، تهران، مركز مطالعات و تحقيقات اديان و مذاهب.

آنترمن، الن، 1385، باورها و آيين هاي يهودي، ترجمة رضا فرزين، تهران، مركز مطالعات و تحقيقات اديان و مذاهب.

بگويچ، عزت علي، 1374، اسلام بين دو ديدگاه شرق و غرب، ترجمة سيدحسين سيف زاده، تهران، وزارت امور خارجه.

حرعاملي، محمدبن حسن، 1367، وسائل الشيعة، تصحيح و تحقيق عبدالرحيم رباني شيرازي، تهران، مكتب الإسلامية.

دهخدا، علي اكبر، 1337، لغت نامه، تهران، دانشگاه تهران.

شايان مهر، علي رضا، 1377، دائرة المعارف تطبيقي علوم اجتماعي، تهران، كيهان.

صدوق، محمدبن علي بن حسين بابويه قمي، 1405ق، ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، قم، دار الرضي.

طباطبائي، سيدمحمدحسين، 1417ق، الميزان فى تفسير القرآن، ترجمة سيدمحمدباقر موسوي همداني، قم، جامعه مدرسين.

طبرسي، احمدبن علي، 1403ق، الاحتجاج علي اهل اللجاج، ترجمة نظام الدين احمد غفاري مازندراني، تهران، مرتضوي.

عليگودرزي و ملك محمودي، بي تا، راهنماي ازدواج، تهران، شهاب الدين.

فرويد، زيگموند، 1939م، تجزيه و تحليل رواني جنسي، ترجم، علي دشتستاني، تهران، كتابخانه مركزي.

قائمي اميري، علي، 1363، نظام حيات خانواده، تهران، انجمن اوليا و مربيان جمهوري اسلامي ايران.

كليني، محمدبن يعقوب بن اسحاق، 1367، اصول كافي، تحقيق علي اكبر غفاري، تهران، دارالكتب الإسلامية.

كهن، آبراهام، 1382، گنجينه اي از تلمود، ترجمة فريدون گرگاني، تهران، اساطير.

مجلسي، محمدباقر، 1404ق، بحارالأنوار، بيروت، مؤسسة الوفاء.

محمدي ري شهري، محمد، 1351، ميزان الحكمة، ترجمة حميدرضا شيخي، تهران، دارالحديث.

مستر هاكس، 1377، قاموس كتاب مقدس، تهران، اساطير.

مطهري، مرتضي، 1359، نظام حقوق زن در اسلام، تهران، صدرا.

نوري، ميرزاحسن، 1382، مستدرك الوسائل، تهران، المكتبة الإسلامية.

ويل دورانت، ويليام جيمز، 1343، تاريخ تمدن، ترجم، ابوالقاسم طاهري و احمد آرام، تهران، اقبال.

‹ اسلام و مسيحيت؛ امكان گفت‌وگوي دو